Hằng năm cứ đến ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch dân ta lại tổ chức ăn Tết Đoan Ngọ. Dưới đây là những câu chuyện thú vị về ngày lễ truyền thống này.
Ca dao xưa có câu: “Tháng tư đong đậu nấu chè; Ăn Tết Đoan Ngọ trở về tháng năm”.
Tết Đoan Ngọ hoặc Tết Đoan Dương (ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch) là một ngày Tết truyền thống không thể thiếu tại một số nước như Trung Quốc, Hồng Kông, Đài Loan, Triều Tiên, Nhật Bản và Việt Nam...
Tết Đoan Ngọ là gì?
Tết Đoan Ngọ tồn tại từ lâu trong văn hóa dân gian phương Đông và có nhiều ảnh hưởng đến văn hóa sinh hoạt của người dân bản địa.
"Đoan" nghĩa là mở đầu, "ngọ" là chỉ canh giờ - khoảng thời gian từ 11 giờ trưa tới chớm 1 giờ chiều. Đoan ngọ là lúc mặt trời bắt đầu có khoảng cách ngắn nhất - ở gần trái đất nhất, trùng với ngày hạ chí. Bởi vậy Tết Đoan Ngọ còn được gọi là Tết Đoan Dương. Theo triết lý y học phương Đông thì hỏa khí (thuộc dương) của trời đất và trong cơ thể của con người trong ngày Đoan ngọ đều lên đến tột bậc.
Người Việt Nam còn gọi Tết Đoan Ngọ là Tết giết sâu bọ, là ngày phát động bắt sâu bọ, tiêu diệt bớt các loài gây hại cho cây trồng trên cánh đồng, trong đó nhiều loài sâu có thể ăn được và chúng được coi như là chất bổ dưỡng.
Truyền thuyết về Tết Đoan Ngọ - ngày mùng 5 tháng năm - được lưu truyền khác nhau ở các nước phương Đông, bài viết này chỉ giới thiệu về nguồn gốc phong tục và những nét văn hóa truyền thống cơ bản của ngày Tết Đoan Ngọ trong văn hóa truyền thống Trung Hoa và Việt Nam.
Lễ hội đua thuyền rồng vào lễ Tết Đoan Ngọ ở Hong Kong. (Wikipedia - CC BY-SA 3.0)
Tết Đoan Ngọ trong văn hóa truyền thống Trung Hoa
Theo giải thích của học giả Chu Xử trong sách “Phong Thổ Ký” thì Tết Đoan Ngọ còn được gọi là Tết Đoan Dương. Đoan Ngọ là bắt đầu giữa trưa (Đoan: mở đầu, Ngọ: giữa trưa). Còn Dương là mặt trời, là khí dương; Đoan Dương có nghĩa là bắt đầu lúc khí dương đang thịnh. Ở Trung Quốc, thời Nam Bắc triều, Tết Đoan Ngọ còn được gọi là Dục Lan tiết. Lan có nghĩa là “túi đựng tên, hình dáng của nó gần giống như một cái hộp gỗ”.
Đến thời nhà Minh, bùa trừ ngũ độc (Ngũ độc phù) đã trở thành vật trang sức khá phổ biến của phụ nữ, được in trên một số vật như trâm cài tóc, vòng đeo tay, đeo cổ, quạt… Một học giả thời bấy giờ là Trầm Bảng chép: “Thời trước, phụ nữ thường vẽ hình con rết (Ngô công), rắn (Xà), bò cạp (Hiết), thạch sùng (Bích hổ), cóc (Thiềm thừ) trên những cây gỗ đào gọi là ngũ độc phù và cài trên đầu làm trâm (Thoa)…” - vào dịp Tết Đoan Ngọ (Trích Uyển Thự Tạp ký, quyển 17, bản in năm 1593).
“Thời trước, phụ nữ thường vẽ hình con rết (Ngô công), rắn (Xà), bò cạp (Hiết), thạch sùng (Bích hổ), cóc (Thiềm thừ) trên những cây gỗ đào gọi là ngũ độc phù và cài trên đầu làm trâm (Thoa)…” (ntdtv.com)
Vào cuối thời Chiến Quốc, truyền thuyết về Tết Đoan Ngọ lại gắn liền với giai thoại về một vị đại thần nước Sở là Khuất Nguyên. Ông là vị trung thần của Sở quốc và cũng là một thi nhân, danh nhân văn hóa nổi tiếng. Tương truyền Khuất Nguyên là tác giả bài thơ "Ly tao" (thuộc thể loại Sở từ) nức tiếng trong văn hóa truyền thống Trung Hoa, thể hiện tâm trạng bi ai trước thực trạng đất nước suy vong.
Do trước đó từng khảng khái cương trực can ngăn Sở Hoài Vương nên đến cuối đời, ông lại bị vua Tương Vương (người nối ngôi Sở Hoài Vương) đày ra Giang Nam (phía nam sông Dương Tử). Khuất Nguyên thất chí, tự cho mình là người trong sống ở thời đục, suốt ngày ca hát như người điên, làm bài phú “Hoài Sa” rồi ôm một phiến đá, gieo mình xuống sông Mịch La tự tử.
Theo truyền thuyết này, hàng năm, vào ngày mồng 5 tháng 5 âm lịch, người Trung Hoa xưa thường tổ chức lễ Tết Đoan Ngọ để tôn vinh và tưởng nhớ về phẩm đức, tài năng và cái chết bi ai của Khuất Nguyên.
Mặc dù hầu hết các học giả thời đó cho rằng nguồn gốc của lễ tiết này có “liên quan” đến sự tưởng niệm vị trung thần - thi hào nổi tiếng của nước Sở là Khuất Nguyên, tuy nhiên các sử gia Trung Hoa đương thời không hề đưa ra được những tư liệu cụ thể để chứng minh cho “sự liên quan” này.
Ngay trong “Sử ký” của Tư Mã Thiên (145 – 86 TCN), tác phẩm được coi là thành tựu sớm nhất, ghi chép đầy đủ nhất về lịch sử văn hóa Trung Hoa cổ đại (suốt 2000 năm từ thời Hoàng Đế đến đời Hán Vũ Đế), cũng hoàn toàn không xác định được rõ thời gian tự trầm mình của Khuất Nguyên là vào ngày, tháng nào. Cho tới nay, những ghi chép của Tư Mã Thiên trong “Khuất Nguyên liệt truyện” (Sử ký) chỉ là những tư liệu được thu thập từ trong dân gian...
Người Trung Hoa xưa thường tổ chức lễ Tết Đoan Ngọ để tôn vinh và tưởng nhớ về phẩm đức, tài năng và cái chết bi ai của Khuất Nguyên. (Baike.baidu.com)
Nguồn gốc trong văn hóa truyền thống của người Việt
Ở Việt Nam, Tết Đoan Ngọ còn được gọi bằng cái tên dân dã hơn là “Tết giết sâu bọ”. Đây là một trong những nghi lễ truyền thống có nội hàm văn hóa phong phú gắn liền với kinh nghiệm của nhân dân lao động về sự tuần hoàn của quy luật tự nhiên, thời tiết… có tác động đến sức khỏe, sinh hoạt của con người cũng như hoạt động sản xuất mùa vụ trong năm. Bởi vậy trong truyền thuyết dân gian xưa còn kể lại như sau:
Vào một ngày nọ sau vụ mùa, nông dân khắp các nẻo thôn quê đều ăn mừng vì năm ấy canh tác nông nghiệp được mùa lớn. Nhưng chẳng bao lâu sau sâu bọ lại kéo đến dày đặc tàn phá nghiêm trọng cây trái, lương thực, thực phẩm đã thu hoạch.
Nhân dân đang đau đầu không biết phải làm cách nào để có thể giải trừ được nạn sâu bọ này, bỗng nhiên có một ông lão từ phương xa đi tới tự xưng là Đôi Truân.
Ông lão Đôi Truân ấy chỉ cho dân chúng phương thức diệt sâu bọ bằng cách mỗi nhà lập một đàn cúng đơn giản gồm có bánh tro và trái cây, sau đó thắp hương làm lễ. Nhân dân làm theo chỉ một lúc sau, sâu bọ đàn đàn lũ lũ ngã chết rũ rượi. Lão ông còn bảo thêm:
– Sâu bọ hằng năm vào đúng ngày này sẽ thường xuất hiện, chúng rất hung hăng phá phách mùa màng, vì vậy mỗi năm vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch cứ làm theo những gì ta đã dặn thì sẽ trị được chúng.
Bánh tro - món ăn không thể thiếu trong dịp tết Đoan Ngọ.
Dân chúng hết thảy đều vui mừng và biết ơn Đôi Truân, định kéo nhau tới thi lễ cảm tạ thì mới hay ông lão đã biến đi đâu mất tự khi nào.
Để tưởng nhớ công đức của ông lão và thể hiện nét đẹp trong truyền thống sản xuất nông nghiệp, bảo vệ mùa màng, dân chúng bèn đặt tên cho ngày này là ngày “Tết giết sâu bọ”, có người gọi nó là “Tết Đoan Ngọ” vì giờ cúng thường được cử hành vào giữa giờ Ngọ.
© 2024 | Thời báo PHÁP
